Respecteier dien taal (nr. 33) - Een nogal "springerige" – r –

Het is zomeravond: een lange warme avond op een terrasje met een drankje... heerlijk ontspannen.

Om je heen het rustige geroezemoes van mensen die ook zitten te genieten van dit heerlijk moment.

Een tik op mijn schouders haalt me snel uit mijn luie overpeinzingen. De vraag zalige zomeravond? De aanleiding is een gesprek in het Sittards achter me waarin iemand het woord 'driede' gebruikte. Dat moest natuurlijk 'derde' zijn! Of niet soms? Welles/nietes! U kent dat ongetwijfeld wel.

Hoe is nu eigenlijk de taalkundige situatie? We verdelen de getallen in (bepaalde) hoofdtelwoorden (2 – 3 – 12 – 27...) en rangtelwoorden (eerste – zevende – twintigste...).

Hoe worden die laatste nu gevormd? De getallen 1 tot en met 19 worden – met uitzondering van eerste – achtste - ) gevormd door het basiswoord + de uitgang –de. Dus: twee+de; drie+de; vier+de; zeventien+de. Vanaf 20 worden de rangtelwoorden gevormd door het basiswoord + de uitgang –ste. Maar er is iets vreemds aan de hand: naast drie-de heeft zich ook der-de gevormd. Dat laatste nu is in de Standaardtaal als norm opgenomen. In dialecten daarentegen hoort men nog vaak de originele vorm: drie-de. Dus: driede en derde kunnen uitstekend naast elkaar voorkomen.

Maar wat is er in feite gebeurd? We zien dat de –r- verspringt, van plaats verandert: van vóór de klinker naar achter de klinker (en omgekeerd): dRiede > deRde. Typisch Sittards? Nou nee, het is een algemeen bekend verschijnsel: de verspringing van de –r- rond een klinker. Officieel wordt dat r-metathesis genoemd.

We geven wat voorbeelden: eerst Nederlands – Limburgs en vervolgens Nederlands – andere talen.

A. Limburgs Nederlands
dRiede deRde
peRcent procent
KRismis KeRstmis
fibbeRwuari febRuari
peRficiat pRoficiat
bRon BoRn
VlodRop VlodoRp (niet meer bekend)
BRos boRst 
sikkeRtaris secRetaris
peRcessie pRocessie 
tRukzjweit tüRkische Weizen (oude benaming voor maïs)

B. Nederlands andere taal
kikvoRs der FRosch
peRs die PResse
-gaaRd -gRad (omheinde plaats)
wRat die WaRze; waRt (Eng.)
Ros hoRse 
bRanden to buRn
godsvRucht die FuRcht
woRstelen to wRestle
spReeuw spaRRow (mus!)
boRst die Brust 

U ziet, het zijn slechts enkele voorbeelden. Wellicht heeft het een ander uw interesse gewekt en gaat u zelf op zoek. Wie weet wat u nog ontdekt...

Maar een vraag: als u nog duidelijke voorbeelden gevonden heeft, geef die dan a.u.b. even door aan [email protected] .

Alvast mijn dank!