Het is zomeravond: een lange warme avond op een terrasje met een drankje… heerlijk ontspannen.
Om je heen het rustige geroezemoes van mensen die ook zitten te genieten van dit heerlijk moment.
Een tik op mijn schouders haalt me snel uit mijn luie overpeinzingen. De vraag zalige zomeravond? De aanleiding is een gesprek in het Sittards achter me waarin iemand het woord ‘driede’ gebruikte. Dat moest natuurlijk ‘derde’ zijn! Of niet soms? Welles/nietes! U kent dat ongetwijfeld wel.
Hoe is nu eigenlijk de taalkundige situatie? We verdelen de getallen in (bepaalde) hoofdtelwoorden (2 – 3 – 12 – 27…) en rangtelwoorden (eerste – zevende – twintigste…).
Hoe worden die laatste nu gevormd? De getallen 1 tot en met 19 worden – met uitzondering van eerste – achtste – ) gevormd door het basiswoord + de uitgang –de. Dus: twee+de; drie+de; vier+de; zeventien+de. Vanaf 20 worden de rangtelwoorden gevormd door het basiswoord + de uitgang –ste. Maar er is iets vreemds aan de hand: naast drie-de heeft zich ook der-de gevormd. Dat laatste nu is in de Standaardtaal als norm opgenomen. In dialecten daarentegen hoort men nog vaak de originele vorm: drie-de. Dus: driede en derde kunnen uitstekend naast elkaar voorkomen.
Maar wat is er in feite gebeurd? We zien dat de –r- verspringt, van plaats verandert: van vóór de klinker naar achter de klinker (en omgekeerd): dRiede > deRde. Typisch Sittards? Nou nee, het is een algemeen bekend verschijnsel: de verspringing van de –r- rond een klinker. Officieel wordt dat r-metathesis genoemd.
We geven wat voorbeelden: eerst Nederlands – Limburgs en vervolgens Nederlands – andere talen.
A. Limburgs Nederlands dRiede deRde peRcent procent KRismis KeRstmis fibbeRwuari febRuari peRficiat pRoficiat bRon BoRn VlodRop VlodoRp (niet meer bekend) BRos boRst sikkeRtaris secRetaris peRcessie pRocessie tRukzjweit tüRkische Weizen (oude benaming voor maïs) B. Nederlands andere taal kikvoRs der FRosch peRs die PResse -gaaRd -gRad (omheinde plaats) wRat die WaRze; waRt (Eng.) Ros hoRse bRanden to buRn godsvRucht die FuRcht woRstelen to wRestle spReeuw spaRRow (mus!) boRst die Brust
U ziet, het zijn slechts enkele voorbeelden. Wellicht heeft het een ander uw interesse gewekt en gaat u zelf op zoek. Wie weet wat u nog ontdekt…
Maar een vraag: als u nog duidelijke voorbeelden gevonden heeft, geef die dan a.u.b. even door aan [email protected].
Alvast mijn dank!
F.W. (Sittard, september 2019)
