Water in de gracht: recente en oudere historie

Afgelopen vrijdag werd in het Toon Hermans Huis in Sittard stilgestaan bij de afronding van het project Water in de gracht, een onderdeel van Zitterd Revisited.

Terugkijkend in de recente historie: het was onder toenmalig wethouder Noel Lebens dat met het project om de oostelijke schootsvelden een grote opknapbeurt te geven en ook de dubbele gracht langs Fort Sanderbout te laten terugkeren werd gestart. Zijn opvolger Andries Houtakkers stond vrijdagmiddag stil bij het project waarmee de oostelijke schootsvelden werden omgetoverd in een aantrekkelijk stukje stad en stipte daarbij ook de rol van zijn voorganger aan.

Peter Schulpen van Regioarchief Sittard-Geleen kijkt verder terug in de historie: zo’n 700 geleden werd ook al lovend geschreven over de grachten rond Sittard. Jan van Boendale schreef erover in zijn kroniek Brabantsche Yeesten (Brabantse daden/heldendaden) als hij melding maakt van het beleg en de inname van Sittard in 1318 door de troepen van de hertog van Brabant. Sittard wordt hierbij omschreven als de grootste en beste stad in het Land van Valkenburg. En dat: [Twee vesten soe waren daer. Wel ghewatert voerwaer] Twee grachten bevonden zich daar, volop van water voorzien. (Lees verder onder de afbeelding.)

Ook op de bekende schets van Sittard uit 1538 zien we de stad omringd door twee grachten. De huidige twee grachten volgen niet het exacte tracé uit voorbije eeuwen, maar ze zijn op de historie geënt. Uit historisch en archeologisch onderzoek is trouwens gebleken dat de loop van de grachten door de eeuwen heen geregeld is gewijzigd.

De grachten hadden in het verleden vooral een verdedigingsfunctie. Ze moesten bij een belegering de vijandelijke troepen op een zo groot mogelijke afstand van de stad houden en een bestorming van de vestingwerken bemoeilijken. Voor dat op afstand houden van de vijandelijk troepen werd zelfs een derde gracht aangelegd, achter de buitenwal, op de plek waar nu waterbuffers zijn aangelegd. Een ingenieus systeem van sluisjes zorgde ervoor dat al die de grachten van water werden voorzien. Behalve een militaire functie hadden de grachten ook een rol in de voedselvoorziening. Sinds het midden 14eeuw hadden de burgers van Sittard het recht om te vissen in de grachten. Uit de archieven weten we ook dat in 1505/1506 liefst 2.750 palingen werden uitgezet in de grachten en in 1532/1533 liefst 12.175 karpers.

De grachten vroegen natuurlijk het nodige onderhoud. Hierover lezen we in de burgemeestersrekening van 1610/1611, dus ruim 400 jaar geleden: ‘Item beiden Feltbotten von wegen dessen, das sie zu Stopffung des Weyers [grachten] an der Putzpfortzen so durchgebrochen, in der Tommelen [op de Kollenberg] Mos geplockt, und gerurten Weyer an obbestimpten Orth hin und wider mit Mos und Leim stopffen helffen haben, gegeben samen 1 Gulden Brabants 10 Stufer.’ In de burgemeestersrekening werden ook de kosten aangetekend die verband hielden met het ‘ausschiessen’, het uitscheppen, van grachten om verlanding te voorkomen. Na de verwoesting van de vestingwerken van Sittard in 1678 verloren de grachten hun militaire functie en verlandden de grachten meer en meer. Begin negentiende eeuw werden grote delen van de grachten dichtgegooid om er tuinen voor de bevolking van te maken. Meer en meer verdwenen de stadsgrachten uit beeld, alleen op enkele plekken was nog een (veelal) droogstaand slootje te zien.

In het kader van de uitvoering van het plan Zitterd Revisited is de laatste decennia gewerkt aan een op de historie geënte herinrichting van de terreinen rond de omwalling, onder andere door de aanleg van nieuwe grachten. Nadat op 23 juli 2012 een ondergronds verdeelpunt op het Tempelplein in werking was gesteld, stroomde er water naar de grachten aan de Begijnenhofwal en Dominicanenwal. En nu stroomt er ook weer water langs de Fort Sanderboutwal.