In de laatste column (nr. 13) hebben we geconstateerd dat het Sittards een specifiek kenmerk heeft dat ook door de niet-Sittardenaren als zodanig ervaren wordt. Het is het verschijnsel dat de klinkers ee – oo – eu onder bepaalde voorwaarde(n) kunnen overgaan naar respectievelijk ei – ou – ui.
Overzicht
ee (genete, veer) > ei (geneite, veier)
oo (voor, voot) > ou (vouwer, vout)
eu (vreug, meute) > ui (vruig, muite)
Dit verschijnsel noemt men wel diftongering en omdat dit in Limburg maar in een klein gebied voorkomt met Sittard als centrum, heet het officieel de Sittardse Diftongering. Het is met name de bekende Sittardse taalkundige Willy Dols (1911-1944) geweest die dit verschijnsel tot onderwerp gekozen had voor zijn proefschrift, dat postuum in 1953 verschenen is.
Het een en ander vraagt natuurlijk om een toelichting. We kennen allen nog de begrippen korte klinkers (i – o – a – u….), lange klinkers (aa – oo – ee – uu….) en tweeklanken (ei – ou – au – ui….). De korte en lange klinkers samen noemt men eenklanken o monoftongen; de tweeklanken heten diftongen.
Wat is nu diftongering?
Dat is het verschijnsel dat een klinker onder bepaalde voorwaarden een tweeklank (een diftong) wordt. Echter, dit geldt niet voor alle klinkers: bij de korte klinkers is dit uitgesloten. Bovendien geldt voor de lange klinkers ook een beperking: het zijn alleen de ee – oo – eu die kunnen diftongeren en wel tot ei – ou – ui.
Dus: ee > ei; oo > ou; eu > ui.
De vraag is bovendien: onder welke voorwaarde(n) is deze diftongering mogelijk?
Eerst een korte toelichting. Eén van de kenmerken van het Limburgs – en dus ook van het Sittards – is de kwestie stoottoon – sleeptoon (hierover later meer). Voor iedere dialectspreker is het verschil in uitspraak duidelijk waarneembaar: neem bijvoorbeeld vaer (veer van een vogel) met stoottoon en vaer (veerpont) met sleeptoon.
Wat blijkt nu? Alléén die drie lange klinkers met stoottoon kunnen diftongeren, met sleeptoon is dat uitgesloten! Enkele voorbeelden:
Stootttoon Sleeptoon
voor (voer)> vouwer voor (bij ploegen)
greun (groen)> gruin veur (voor)
veer (vier)> veier veer (wij)
Elke regel kent natuurlijk wel een uitzondering. Zo heeft neet (niet) een sleeptoon en toch diftongeert die, want neet > neit (met sleeptoon!).
Vatten we de hoofdzaken samen
We weten nu wat diftongering is. We hebben bovendien ook gezien dat deze alleen mogelijk is, als aan twee voorwaarden wordt voldaan, namelijk
- alleen bij woorden met de lange klinkers ee, oo of eu;
- en bovendien als er sprake is van stoottoon.
Maar… er zit nog een addertje onder het gras! Daarover graag de volgende keer.
F.W. (mei 2015)
